بیماری فنیل کتونوری (pku)
بیماری فنیل‌کتونوری نوعی اختلال ژنتیکی نادر در متابولیسم است که به دلیل نقص در عملکرد آنزیم فنیل‌آلانین هیدروکسیلاز ایجاد میشود. این نقص باعث میشود اسیدآمینه فنیل‌آلانین به‌درستی تجزیه نشده و در خون تجمع یابد. افزایش بیشازحد این ترکیب در بدن می‌تواند به آسیب‌های مغزی و مشکلات جدی در رشد منجر شود. علائم بیماری شامل تاخیر در رشد، مشکلات شناختی و رفتاری و اختلالات عصبی اغلب از دوران نوزادی بروز می‌کنند. تشخیص PKU از طریق غربالگری نوزادان انجام گرفته و مهم‌ترین راه کنترل آن، پیروی از یک رژیم غذایی و محصولات کم پروتئین است. در این مقاله به بررسی علت بروز بیماری فنیل کتونوری، علائم آن، روش‌های تشخیص و راهکارهای درمانی این بیماری خواهیم پرداخت.
بیماری فنیل کتونوری چیست؟
بیماری فنیل کتونوریا چیست؟ این بیماری (PKU) عارضه‌ای متابولیکی و ارثی ناشی از نقص در ژن مسئول تولید آنزیم فنیل‌آلانین هیدروکسیلاز (PAH) است. عامل بیماری فنیل کتونوری اختلال در عملکرد نوعی آنزیم است. این آنزیم وظیفه تجزیه فنیل‌آلانین ( نوعی اسیدآمینه ضروری) را بر عهده دارد. در افراد مبتلا به بیماری PKU، این فرایند به‌درستی صورت نمی‌گیرد. در نتیجه در بیماری متابولیکی pku سطح فنیل‌آلانین در خون افزایش می‌یابد که در مواردی منجر به آسیب‌های جدی مغزی میشود.
تاریخچه بیماری pku
بیماری PKU برای اولین‌بار در سال 1934 توسط دکتر آس‌بورن فویلینگ، پزشک نروژی شناسایی شد. او دریافت که برخی کودکان مبتلا به ناتوانی ذهنی دارای مقادیر غیرطبیعی از یک ترکیب خاص در ادرار خود هستند که بعدها به‌عنوان فنیل‌کتون شناخته شد. همچنین کشف نمود که بیماری فنیل کتونوری ارثی است. این کشف مسیر تحقیقات درباره بیماری فنیل کتونوری، متابولیسم پروتئین‌ها و اختلالات ارثی و نیز علت این موضوع را که بیماری فنیل کتونوری چیست هموار کرد. پس از آن در دهه 1950، روش‌های تشخیص غربالگری بیماری فنیل کتونوری در نوزادان و رژیم غذایی درمانی برای آن‌ها معرفی شدند. مواردی که تاثیر زیادی در پیشگیری از آسیب‌های مغزی ناشی از این بیماری داشتند. امروزه با پیشرفت‌های علمی، امیدهای جدیدی برای درمان بیماری فنیل کتونوری پدید آمده است.
فنیل کتونوری چه بیماری است؟
فنیل کتونوریا چه بیماری است؟ امروزه و به مدد تحقیقات صورت گرفته، میدانیم که بیماری فنیل کتونوری در اثر اتوزوم مغلوب ایجاد میشود. اتوزوم مغلوب به الگویی از وراثت ژنتیکی گفته میشود که در آن، یک فرد تنها در صورتی به بیماری مبتلا میشود که هر دو نسخه از ژن معیوب (یکی از پدر و یکی از مادر) را به ارث ببرد. در این حالت، اگر فرد فقط یک نسخه معیوب داشته و نسخه ژنتیکی دیگر او سالم باشد، ناقل بیماری فنیل کتونوری خواهد بود، اما علائم آن را نشان نمی‌دهد. یعنی برای وجود و بروز این بیماری، هر دو والد باید الزاما ناقل ژن معیوب باشند. بدون مدیریت صحیح، بیماری PKU باعث اختلالات عصبی و مشکلات شناختی میشود. کلید کنترل بیماری فنیل کتونوری، تشخیص زودهنگام بیماری و مدیریت صحیح رژیم غذایی است.
علت بیماری فنیل کتونوری چیست؟
اگر خیلی دقیق‌تر بخواهیم بگوییم pku چه بیماری است؟ باید بگوییم که بیماری فنیل‌کتونوری (PKU) ناشی از یک جهش ژنتیکی در ژن PAH است که بر روی کروموزوم ۱۲ قرار دارد. این ژن مسئول تولید آنزیم فنیل‌آلانین هیدروکسیلاز است که نقش کلیدی در متابولیسم اسیدآمینه فنیل‌آلانین ایفا میکند. این آنزیم در افراد سالم، فنیل‌آلانین را به تیروزین تبدیل میکند. مادهای که در تولید نوروترانسمیترها، ملانین و سایر ترکیبات مهم نقش دارد. اما در مبتلایان به بیماری PKU، به دلیل نقص عملکرد این آنزیم، فنیل‌آلانین در خون و مایعات بدن تجمع یافته و به سطح سمی می‌رسد. موردی که باعث آسیب شدید به سیستم عصبی مرکزی، تاخیر در رشد ذهنی و مشکلات عصبی میشود.
در مورد علت بیماری فنیل کتونوری لازم به ذکر است این بیماری به‌صورت اتوزوم مغلوب به ارث می‌رسد. به این معنا که برای بروز آن، فرد باید دو نسخه معیوب از ژن PAH را از هر دو والد دریافت کند و در صورتی که تنها یکی از والدین ناقل باشد، فرد فاقد علائم بیماری pku خواهد بود. اما می‌تواند ژن معیوب را به فرزندان خود منتقل کند. شیوع بیماری فنیل کتونوری در جمعیت‌های مختلف متفاوت بوده و در برخی مناطق مانند کشورهای شمال اروپا، نرخ بالاتری دارد. غربالگری بیماری pku در نوزادان در روزهای نخست تولد، موثرترین روش تشخیص زودهنگام این بیماری است. در صورت عدم تشخیص و درمان به‌موقع، فنیل‌آلانین اضافی احتمالا منجر به آسیب‌های شدید مغزی و مشکلات عصبی غیرقابل‌برگشت میشود.
علائم بیماری فنیل کتونوری چیست؟
بیماری فنیل کتونوری و علائم آن بسته به شدت بیماری و میزان فنیل‌آلانین در خون متفاوت است. علائم بیماری فنیل کتونوری در نوزادان اغلب قابل‌تشخیص نیستند، اما در صورتی که مراحل درمانی طی نشوند، پس از چند ماه به شکل علائم بیماری فنیل کتونوری در کودکان ظهور میکند. این علائم شامل تاخیر در رشد، ضعف و بی‌حالی، تشنج، مشکلات پوستی مانند اگزما و بوی نامطبوع بدن است. در خردسالان و پس از طی دوره نوزادی اختلالات شناختی، کاهش ضریب هوشی، بیش‌فعالی، مشکلات حرکتی و گفتاری و اختلال در رفتار اجتماعی شایعترین علائم بیماری فنیل کتونوری محسوب میشوند. بیماری فنیل کتونوری در بزرگسالان نیز در صورت عدم کنترل این بیماری موجب افسردگی، اضطراب و اختلالات عصبی میشود. تشخیص زودهنگام و رعایت رژیم غذایی مناسب برای مبتلایان به بیماری فنیل‌کتونوری (PKU) نقش مهمی در کاهش این علائم دارد.
جدول علائم بیماری فنیل کتونوری بر اساس سن
|
گروه سنی |
علائم رایج |
|---|---|
|
نوزادان (0-6 ماه) |
بدون علامت ظاهری، تجمع فنیل‌آلانین در خون |
|
شیرخواران (6-12 ماه) |
تاخیر در رشد، بوی خاص بدن (ناشی از متابولیت‌های فنیل‌آلانین) |
|
کودکان (1-5 سال) |
مشکلات شناختی، بیش‌فعالی، مشکلات رفتاری، تشنج |
|
کودکان (5-12 سال) |
ناتوانی یادگیری، کاهش تمرکز، اضطراب |
|
نوجوانان و بزرگسالان |
افسردگی، کاهش عملکرد شناختی، مشکلات عصبی و حرکتی |
این جدول نشان میدهد که علائم بیماری فنیل کتونوری در صورتی که کنترل نشوند، با افزایش سن شدیدتر شده و بر رشد شناختی و کیفیت زندگی بیمار تاثیر منفی می‌گذارد.
بیماری فنیل کتونوری در نوزادان
در نوزادان علائم بیماری فنیل کتونوری چیست؟ نوزادان مبتلا به فنیل کتونوری در بدو تولد علائم خاصی ندارند، اما در صورت عدم تشخیص و درمان، طی چند ماه دچار آسیب‌های عصبی و ذهنی جبران‌ناپذیر میشوند. به همین دلیل در بسیاری از کشورها، آزمایش غربالگری بیماری PKU در بدو تولد انجام میشود. در صورت مثبت بودن آزمایش، نوزاد باید تحت رژیم غذایی کم‌پروتئین قرار گیرد. مصرف شیرخشک‌های مخصوص و پایش دقیق سطح فنیل‌آلانین خون از موارد ضروری در کنترل بیماری است. تشخیص زودهنگام و پیروی از برنامه درمانی، از بروز مشکلات جدی در رشد مغزی جلوگیری میکند.
بیماری فنیل کتونوری با غربالگری نوزادان جهت تشخیص زودهنگام بیماری تا حد زیادی قابل کنترل است. موردی که به نوبه خود، اقدامی حیاتی در پیشگیری از آسیب‌های عصبی و ذهنی محسوب میشود. این آزمایش ساده، که اغلب در روزهای اول تولد انجام میشود، امکان تشخیص زودهنگام و شروع درمان را فراهم میکند. در صورت تشخیص به‌موقع و رعایت رژیم غذایی کم پروتئین، می‌توان از بروز مشکلات جدی رشد مغزی جلوگیری نموده و کیفیت زندگی بیمار فنیل کتونوری را ارتقاء بخشید. موضوعی که علاوه بر تاثیرات مثبت فردی، در حیات اجتماعی و شکلگیری جامعهای سالم و متشکل از افراد بهرهمند از سطح هوش طبیعی نیز نقش مهمی ایفا میکند.
بیماری فنیل کتونوری در بزرگسالان
افرادی که دچار این بیماری بوده و در کودکی تحت درمان بیماری فنیل کتونوری قرار نگیرند، ممکن است در بزرگسالی دچار مشکلات شناختی، افسردگی، اضطراب و کاهش تمرکز شوند. علائم بیماری حتی در افرادی که در دوران کودکی تحت رژیم درمانی بوده‌اند، در صورت عدم رعایت رژیم در بزرگسالی بروز میکند. مطالعات نوین و روز دنیا نشان داده که کنترل سطح فنیل‌آلانین خون در تمام عمر برای حفظ سلامت مغز ضروری است. در بسیاری موارد استفاده از داروهای جدید مانند کوان‌سا یا بررسی گزینه‌هایی مانند درمان آنزیمی، کیفیت زندگی بیماران فنیل کتونوری را بهبود خواهد بخشید.
تشخیص بیماری فنیل کتونوری
تشخیص بیماری فنیل کتونوری اغلب از طریق آزمایش خون نوزادان انجام میشود. در این روش تشخیص، چند قطره خون از پاشنه پای نوزاد گرفته و سطح فنیل‌آلانین خون از طریق آن اندازه‌گیری میشود. در صورت افزایش غیرطبیعی سطح این اسیدآمینه، آزمایش‌های تکمیلی ژنتیکی جهت تایید تشخیص بیماری فنیل کتونوری انجام میشود. همچنین برای تشخیص بیماری فنیل کتونوری در بزرگسالانی که علائم شناختی یا رفتاری نامشخص دارند، آزمایش‌های متابولیکی و ژنتیکی می‌تواند به شناسایی PKU کمک کند. تشخیص زودهنگام و شروع سریع درمان، از آسیب‌های جبران‌ناپذیر مغزی جلوگیری میکند.
مکانیسم دقیق تاثیر فنیل‌آلانین بر مغز
در افراد مبتلا به بیماری فنیل کتونوری به دلیل نقص در آنزیم فنیل‌آلانین هیدروکسیلاز، اسیدآمینه فنیل‌آلانین در خون تجمع می‌یابد. این افزایش غیرطبیعی باعث اختلال در عملکرد سد خونی-مغزی شده و مانع ورود سایر اسیدهای آمینه ضروری مانند تیروزین به مغز میشود. تیروزین، پیش‌ساز انتقال‌دهنده‌های عصبی مهمی مانند دوپامین و نوراپی‌نفرین است که برای عملکرد شناختی، حافظه و تنظیم احساسات حیاتی هستند. کمبود این ترکیبات منجر به کاهش رشد سلول‌های عصبی و ضعف ارتباطات سیناپسی میشود. در نتیجه افراد مبتلا به PKU که رژیم غذایی مناسب را رعایت نمی‌کنند، دچار اختلالات شناختی، مشکلات رفتاری و کاهش توانایی یادگیری میشوند. علاوه بر این، تجمع فنیل‌آلانین باعث استرس اکسیداتیو در سلول‌های مغزی شده که به مرور زمان می‌تواند منجر به آسیب‌های جبران‌ناپذیر در ساختار و عملکرد مغز شود.
آیا بیماری فنیل کتونوری قابل درمان است؟
روش درمان بیماری pku چیست؟ در مورد درمان بیماری pku امروزه ثابت شده که گرچه درمان قطعی برای بیماری فنیل کتونوری وجود ندارد، اما با رعایت دقیق رژیم غذایی و مصرف مکمل‌های مخصوص، می‌توان از بروز علائم و آسیب‌های مغزی جلوگیری کرد. رژیم کم‌پروتئین که شامل جایگزین‌های غذایی مخصوص است، سطح فنیل‌آلانین خون را کنترل میکند. داروی کوان‌سا (Sapropterin) نیز در برخی بیماران فعالیت باقیمانده آنزیم PAH را افزایش میدهد. در سال‌های اخیر، تحقیقات روی درمان ژنی و آنزیمی این بیماران نتایج امیدوارکننده‌ای داشته، اما هنوز در مرحله آزمایش‌های بالینی است. در صورت مدیریت صحیح، افراد مبتلا به بیماری فنیل کتونوری می‌توانند زندگی طبیعی و سالمی را طی کنند. علاوه بر رژیم غذایی سخت‌گیرانه، رعایت فرمول‌های پزشکی مخصوص فاقد فنیل‌آلانین نیز، برای تامین نیازهای تغذیه‌ای بیماران ضروری است.
مانیتورینگ منظم سطح فنیل‌آلانین خون این بیماران توسط پزشک، به‌ویژه در دوران کودکی، دوران بارداری در زنان مبتلا و مراحل رشد، اهمیت بالایی دارد. به عنوان یک راه‌حل دیگر برای درمان بیماری pku، برخی تحقیقات جدید روی آنزیم‌درمانی جایگزین نشان میدهد که می‌توان با تجویز آنزیم‌های مهندسی‌شده، سطح فنیل‌آلانین خون را کاهش داد. در این زمینه، ویرایش ژن با فناوری CRISPR نیز به‌عنوان راهکاری امیدبخش جهت اصلاح جهش ژنتیکی در حال بررسی است.
درمان بیماری فنیل کتونوری
آیا بیماری pku قابل درمان است؟ مهم‌ترین روش درمان بیماری فنیل کتونوری پس از شناخت علت بیماری pku در نوزادان رژیم غذایی کم‌پروتئین است که در آن مصرف غذاهای حاوی فنیل‌آلانین مانند گوشت، تخم‌مرغ، لبنیات و حبوبات محدود میشود. بیمار باید از جایگزین‌های غذایی خاص و مکمل‌های مخصوص برای دریافت مواد مغذی استفاده کند. داروی کوان‌سا برای برخی بیماران می‌تواند سطح فنیل‌آلانین را کاهش دهد. درمان‌های آزمایشی مانند ژن‌درمانی و آنزیم‌درمانی نیز در حال بررسی هستند. در حال حاضر، پایش مداوم سطح فنیل‌آلانین و رعایت رژیم غذایی بهترین روش مدیریت این بیماری است.
نکات مهم درباره بیماری فنیل‌کتونوری (PKU)
بیماری فنیل‌کتونوری یک اختلال متابولیکی ارثی است که در اثر نقص آنزیم تجزیه‌کننده فنیل‌آلانین ایجاد میشود. این بیماری در صورت عدم تشخیص و درمان، می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی عصبی و ذهنی شود. با این حال، تشخیص زودهنگام و رعایت رژیم غذایی مناسب می‌تواند از بروز عوارض جلوگیری کند. در ادامه به مهم‌ترین نکات درباره PKU، علل و علائم آن و روش‌های کنترل و تحقیقات درمانی جدید برای این بیماری می‌پردازیم.
- فنیل کتونوری یک بیماری ژنتیکی و ارثی است: بیماری ژنتیکی pku نتیجه یک اختلال اتوزوم مغلوب است.
- بیماری فنیل کتونوری به دلیل نقص آنزیم PAH ایجاد میشود: این بیماری ناشی از جهش در ژن PAH است که آنزیم مورد نیاز برای تجزیه فنیل‌آلانین را تولید میکند. تجمع این اسیدآمینه در بدن باعث آسیب به مغز و سیستم عصبی میشود.
- نوزادان مبتلا به بیماری pku در بدو تولد علائمی ندارند: نوزادان مبتلا به این بیماری در هنگام تولد، طبیعی به نظر می‌رسند، اما بدون تشخیص و درمان، طی چند ماه دچار مشکلات عصبی و ذهنی جبران‌ناپذیر خواهند شد.
- غربالگری نوزادان ضروری است: آزمایش غربالگری PKU در بسیاری از کشورها طی روزهای اول تولد انجام میشود تا بیماری پیش از بروز علائم شناسایی و درمان آغاز شود.
- بیماری فنیل کتونوری درمان قطعی ندارد، اما قابل‌کنترل است: تاکنون درمان قطعی برای PKU وجود ندارد، اما با رژیم غذایی کم‌پروتئین، مصرف مکمل‌های مخصوص و داروهای تنظیم‌کننده آنزیم، می‌توان از بروز عوارض جلوگیری کرد.
- رژیم غذایی نقش کلیدی در کنترل بیماری pku دارد: افراد مبتلا باید از مصرف غذاهای پروتئینی مانند گوشت، تخم‌مرغ، لبنیات و مغزها پرهیز کرده و از جایگزین‌های کم‌فنیل‌آلانین استفاده کنند.
- داروهای جدید برای کنترل بیماری فنیل کتونوری در دسترس هستند: داروی ساپروپترین (Kuvan) در برخی بیماران می‌تواند عملکرد باقیمانده آنزیم PAH را بهبود بخشد، اما برای همه بیماران مؤثر نیست.
- عدم کنترل بیماری pku منجر به آسیب‌های جدی میشود: در صورت عدم رعایت رژیم درمانی، بیماری PKU می‌تواند باعث عقب‌ماندگی ذهنی، اختلالات عصبی، مشکلات رفتاری و تشنج شود.
- این بیماری در دوران بارداری نیاز به مراقبت ویژه دارد: زنان مبتلا به PKU باید در دوران بارداری سطح فنیل‌آلانین خون خود را کنترل کنند، زیرا مقادیر بالا می‌تواند منجر به نقص‌های مادرزادی در جنین شود.
- تحقیقات برای درمان‌های جدید بیماری pku ادامه دارد: روش‌هایی مانند آنزیم‌درمانی جایگزین، ویرایش ژن با CRISPR و پیوند سلول‌های بنیادی در حال بررسی هستند و ممکن است در آینده به درمان‌های مؤثرتر منجر شوند.
تفاوت انواع بیماری فنیل‌کتونوری (کلاسیک، خفیف و متغیر)
بیماری فنیل کتونوری بر اساس شدت نقص آنزیمی به سه نوع کلاسیک، خفیف و متغیر تقسیم میشود. PKU کلاسیک شدیدترین نوع این بیماری است که در آن فعالیت آنزیم فنیل‌آلانین هیدروکسیلاز تقریبا به صفر می‌رسد و بدون رعایت رژیم غذایی مناسب، سطح فنیل‌آلانین در خون به میزان خطرناکی افزایش می‌یابد. افراد مبتلا به این نوع، اگر درمان نشوند، دچار آسیب‌های جدی عصبی و ذهنی خواهند شد. در PKU خفیف، آنزیم مقداری از عملکرد خود را حفظ کرده و سطح فنیل‌آلانین در خون کمتر از حالت کلاسیک افزایش می‌یابد، اما همچنان نیاز به محدودیت غذایی دارد. PKU متغیر شکل ملایم‌تری از بیماری است که در آن بدن توانایی بیشتری در متابولیسم فنیل‌آلانین دارد و برخی بیماران ممکن است نیازی به رژیم غذایی سخت نداشته باشند. تشخیص نوع دقیق بیماری از طریق آزمایش‌های ژنتیکی و بررسی سطح فنیل‌آلانین انجام میشود.
سخن پایانی
pku مخفف چه بیماری است؟ این کلمه مخفف بیماری فنیل‌کتونوری و نوعی اختلال متابولیکی ارثی است که در صورت عدم درمان می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی مغزی شود. تشخیص زودهنگام از طریق غربالگری نوزادان و رعایت رژیم غذایی کم‌پروتئین، بهترین روش برای کنترل این بیماری است. تاریخچه بیماری فنیل‌کتونوری به سال ۱۹۳۴ بازمی‌گردد، زمانی که پزشک نروژی، آس‌بورن فیلینگ، این بیماری را برای اولین‌بار شناسایی کرد. تحقیقات جدید در زمینه درمان ژنی و آنزیمی نویدبخش آینده‌ای بهتر برای بیماران PKU است. رعایت دقیق رژیم غذایی کم پروتئین و پایش مداوم سطح فنیل‌آلانین، کلید حفظ سلامت و بهبود کیفیت زندگی این بیماران است.
پیشنهاد مطالعه: بیماری سلیاک چیست